امام موسی صدر حروف مقطعه را مبالغه قرآن برای مبارزه‌طلبی می‌داند

«مجید معارف»، عضو هیئت علمی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران و عضو انجمن علوم قرآن و حدیث ایران، در نشست «بررسی مطالعات قرآنی امام موسی صدر» که در محل خبرگزاری قرآنی ایران(ایکنا) برگزار شد، با بیان این مطلب گفت: امام موسی صدر معتقد است که قرآن به قصد هدایت انسان‌ها نازل شده و رسالت عمده آن هدایتگری است؛ پس باید طوری قرآن را پویا ببینیم که از هدایتگری قرآن به تناسب نیازهای زمان بهره‌برداری کنیم. بر همین اساس، امام موسی صدر اعتقاد دارد که قرآن قابل فهم برای عموم است؛ وی در عین اینکه باور دارد که قرآن یک لایه محدود معنا ندارد و مراتبی از معنا را داراست، در عین حال قرآن را قابل فهم می‌داند و معتقد است که در قرآن رمزی غیرقابل درک وجود ندارد و در همین زمینه مثال‌هایی را ذکر می‌کند.

وی افزود: امام موسی صدر در عین حال بسیار متواضعانه می‌گوید که تعدد مراتب فهم در قرآن وجود دارد. به باور وی، با خواندن آیات الهی پی به برخی معانی می‌بریم، اما نباید فکر کنیم که این آخرین معنی آیه است. به گفته امام موسی صدر، چه بسا ما پاره‌ای از معانی قرآن را در نمی‌یابیم، چرا که این اندیشمند مسلمان عظمت معانی قرآن را محدود به اندیشه‌های تفسیری یک مفسر یا مفسران نمی‌داند؛ به عقیده بسیاری، حروف مقطعه، رموز قرآن هستند در حالی که امام موسی صدر این نظریه را رد می‌کند و دلیل می‌آورد که زمانی که  پیامبر(ص) قرآن کریم را برای مردم قرائت می‌کردند و می‌خواندند «الم»، هیچ سندی وجود ندارد که کسی از وی پرسیده باشد که این الف، لام و میم چیست، یعنی اینکه روایت تاریخی درباره چنین موضوعی وجود ندارد و اگر این‌ها رمز بود، معاصران پیامبر(ص) حتماً بر آن‌ها ایراد می‌گرفتند.

این استاد دانشگاه تصریح کرد: امام موسی بر این باور است که معنای حروف مقطعه در قرآن، مبالغه در عدم نظیرآوری برای قرآن است؛ یعنی حضرت محمد(ص) می‌خواهد به منکران قرآن بگوید که قرآنی که برای شما می‌خوانم از جنس همین حروف ساده است؛ مگر نه اینکه کلمات از همین حروف ساده و عبارات نیز از همین کلمات ساخته می‌شوند، پس اگر می‌توانید با استفاده از همین حروف ساده، آیه‌ای مثل قرآن بیاورید. امام موسی صدر در نهایت این نتیجه را بیان می‌کند که این حروف مقطعه مبالغه در مبارزه‌طلبی است.

مجید معارف در بخش دیگری از سخنانش به تشریح مسئله تفسیر و مفسرشناسی پرداخت و عنوان کرد: معمولاً در رشته قرآن و علوم حدیث، یکی از محورهایی که خودمان مطالعه می‌کنیم و دانشجویان را به تحقیق درباره آن، تشویق می‌‌کنیم، بحث تفسیر و مفسرشناسی است؛ موضوع اول در این تحقیقات، مطالعه مکتب تفسیری مفسران است، این پژوهش‌ها می‌تواند ما را با ارزش یک تفسیر و توانمندی‌های مفسر آشنا کند.

شناخت مکتب تفسیری مفسر لازمه شناخت یک تفسیر است

وی اضافه کرد: در مورد امام موسی صدر نظر ابتدایی من این است که آثاری که در دست ماست، بسیار محدود است و ما با رجوع به این منابع، نمی‌توانیم قضاوت کاملی در مورد مکتب تفسیری امام موسی صدر ارائه دهیم. شاید برای شناخت مفسر و مکتب تفسیری او، به لحاظ منطق علمی، نیاز به آثار بیشتری داریم، به همین دلیل از خانواده و وابستگان وی انتظار داریم که اگر افزون بر این کتاب‌های کم‌حجم اطلاعات دیگری دارند در اختیار کارشناسان قرار دهند تا مکتب تفسیری وی استخراج شود. اما با وجود این مثلی هست که می‌گوید: «آب دریا را اگر نتوان کشید/ هم به قدر تشنگی باید چشید»، پس با استفاده از همین منابع کم نیز سعی می‌کنیم مکتب تفسیری امام موسی صدر را توضیح دهیم.

مجید معارف تأکید کرد: عناصری که برای شناخت مکتب تفسیری یک مفسر باید دانست عبارتند از: مبانی تفسیری یک مفسر، اصول یا منابع تفسیری مفسر، گرایش تفسیری مفسر و در نهایت، روش تفسیری مفسر. مجموع این چهار عنصر را اگر بر حسب اندیشه‌ها و آثار یک مفسر تدوین کنیم، می‌توانیم مکتب تفسیری وی را تشخیص دهیم. البته لازم است که ابتدا مبانی تفسیری مفسر را تشریح کنیم؛ مبانی تفسیری همان فرضیات مسلم مفسری است که وارد دنیای تفسیر می‌شود.

وی ادامه داد: تعریف ما از قرآن، اعتقاد مفسر به این کتاب و نحوه تبیین آیات الهی، دلیل نزول آیات از دیدگاه مفسر و مسائل مهم اعتقادی از عناصر مهم مبانی تفسیری هستند. هر مفسری در گام اول باید مبانی روشنی داشته باشد، گاهی مفسر مبانی خود را به صراحت بیان می‌کند، ولی گاهی ممکن است به صراحت نگوید و ما باید از لابه‌لای سخنانش متوجه مبانی تفسیری وی شویم؛ در واقع این مبانی مانند چتری بر تمام تفسیر یک مفسر سایه می‌اندازد.

این کارشناس علوم اسلامی با اشاره به کتاب «تأملی دیگر در قرآن و تفسیر» توضیح داد: بر اساس جزوه «تأملی دیگر در قرآن و تفسیر» که به تشریح نظرات و عقاید امام موسی صدر درباره تفسیر کلام‌الله مجید پرداخته است، می‌توان مسائلی چون اعتقاد به وحیانی بودن قرآن و نزول آسمانی آن، قابل فهم بودن قرآن برای عموم و انواع و ابعاد اعجاز در قرآن کریم از دیدگاه امام موسی صدر را مورد بررسی قرار داد. امام موسی صدر بر این مسئله تأکید کرده است که اعتقاد به وحیانی بودن قرآن کریم، لازمه ایمان و مسلمان بودن است. وی در این‌باره به دو نوع نزول آسمانی اشاره کرده است؛ «نزول دفعی» و یا یکپارچه آیات بر قلب پیامبر(ص) که در آن مرحله پیامبر(ص) به حقایقی دست یافت، ولی در این مرحله ابلاغ این آیات را وظیفه نمی‌دانست، مگر آنکه به آن‌ها اشاره شود و به اعتقاد امام موسی صدر، این اشارات همان «نزول تدریجی» قرآن طی 23 سال است. وی در این‌باره از واژه‌های «انزال» به مفهوم نزول دفعی و نیز «تنزیل» به معنی نزول تدریجی بهره می‌برد، وی در تفسیر خود به تفسیر «المیزان» علامه طباطبایی تکیه می‌کند و این نشان می‌دهد که امام موسی صدر جزء اولین کسانی است که با تفسیر و اندیشه‌های علامه آشنا شده و با احترام از مرحوم علامه یاد می‌کند.

این استاد دانشگاه در ادامه سخنانش، دیدگاه امام موسی صدر درباره معجزه بودن قرآن را مورد بررسی قرار داد و خاطرنشان کرد: مبنای دیگر تفسیر امام موسی صدر، معجزه دانستن قرآن کریم است؛ وی معتقد است که قرآن سند حقانیت پیامبر اسلام(ص) است و در ادامه به برخی وجوه اعجاز قرآن اشاره می‌کند که از آن جمله می‌توان به اخبار از غیب، اعجاز علمی و اعجاز از جنبه تشریعی و هدایتگری اشاره کرد که همه این معجزات در هر زمانی به قوه خود باقی است.

معارف در پایان سخنانش با اشاره به اعتقاد به تحریف‌ناپذیری قرآن کریم عنوان کرد: امام موسی صدر بر این نکته تأکید دارد که قرآن، تحریف‌ناپذیر است و ضمانت الهی شامل حالش شده و هیچ کس نتوانسته است حتی در حد یک «واو» در قرآن دست ببرد.